Praca terapeuty behawioralnego w teorii i praktyce

Zaktualizowano dnia 18 listopada 2024

Terapia behawioralna – co to jest? To inaczej terapia poznawczo-behawioralna lub CBT (z ang. cognitive behavioral therapy) i jest jedną z najbardziej skutecznych i najlepiej przebadanych terapii stosowanych obecnie w leczeniu różnego rodzaju zaburzeń. Jej główną cechą jest krótki czas prowadzenia, jednakże co wpływa na jej wysoką skuteczność? I przede wszystkim — kto może z niej skorzystać?

Tu i teraz — bez zbędnego roztrząsania

Terapia behawioralna jest formą psychoterapii, która skupia się przede wszystkim na myślach, emocjach i zachowaniach człowieka. Zakłada, że to nie wydarzenia czy doświadczenia z przeszłości wpływają na nasze działania, ale to, w jaki sposób je interpretujemy teraz i jakie nadajemy im znaczenie – co może znacząco wpływać na nasze zachowanie. 

Założeniem terapii behawioralnej jest przekonanie, że zaburzenia funkcjonowania wynikają z wyuczonych reakcji na bodźce – niekoniecznie prawidłowych. Podczas zajęć pacjenci są więc uczeni modyfikowania swoich zachowań w taki sposób, aby pozbyć się negatywnych reakcji na określone sytuacje, zaburzeń postrzegania świata lub wręcz samych siebie – jednak bez doszukiwania się konkretnych przyczyn, które je spowodowały. Treścią terapii jest praca nad tym, co dzieje się teraz. 

Jak przebiega terapia?

Zajęcia prowadzi terapeuta behawioralny – osoba, która posiada odpowiednią wiedzę i umiejętności, aby prawidłowo poprowadzić pacjenta przez proces leczniczy. Sama terapia jest krótkoterminowa – w zależności od potrzeb może trwać od 4 tygodni do ok. 6 miesięcy, co w porównaniu z innymi modelami jest rzeczywiście krótkim okresem. Jednakże jasne, sprecyzowane działania ustawione na konkretny cel powodują, że jest to czas wystarczający, aby uzyskać znaczącą poprawę.

Nagroda i kara – sprawdzony system

Behawioryzm – czyli wpływ otoczenia, bodźców czy doświadczeń na zachowanie człowieka, to główne założenia terapii poznawczo-behawioralnej. Te czynniki – według założeń – składają się na ostateczny sposób działania pacjenta w reakcji na dany bodziec. Na początku problem musi zostać nazwany i zdiagnozowany, określany jest również sposób myślenia pacjenta w zetknięciu z daną sytuacją: nazywane są emocje, uczucia i skojarzenia, które powstają w danej sytuacji, i w jaki sposób się to przekłada na reakcje. 

To właśnie reakcje bywają problematyczne i mogą znacznie utrudniać życie i funkcjonowanie pacjenta. Terapia poznawczo-behawioralna pozwala na przeanalizowanie powiązań między emocjami a działaniami, uświadomienie pacjentowi schematu myślenia i – dzięki temu – finalnie ułatwienia kontroli nad powtarzaniem zachowań destrukcyjnych. Te wyuczone, nieprawidłowe reakcje powstały oczywiście w przeszłości z różnych przyczyn – traum, lęków bądź choroby psychicznej czy zaburzeń rozwojowych, jednak terapeuta behawioralny nie skupia się na tym; celem jest eliminacja nieprawidłowości poprzez warunkowanie.

W dużym uproszczeniu działania terapeuty opierają się na podstawowym mechanizmie uczenia się człowieka – każda aktywność zostanie nagrodzona lub spotyka się z karą. Człowiek szybko uczy się, co przynosi mu korzyści i nagrodę, a co karę – w efekcie zmienia swoje zachowanie tak, aby otrzymywać jak najwięcej nagród i unikać kar. Obecnie w terapii behawioralnej dominuje podejście pozytywne. Oznacza to, że praca terapeuty z pacjentem opiera się na wzmacnianiu zachowań prawidłowych i akceptowalnych społecznie, oraz na wygaszaniu zachowań nieprawidłowych – przy czym wygaszanie następuje nie przez karanie, ale przez brak nagradzania. W podejściu behawioralnym są sztywne procedury dotyczące przyznawania nagród, ich rodzajów oraz monitorowania postępów.

Zrozumienie problemu kluczem do sukcesu

W terapii behawioralnej stosowana jest metoda tak zwanego dialogu sokratejskiego. Polega na zadawaniu pacjentowi pytań w taki sposób, by to on sam dotarł do wniosków na temat swoich tendencji i zachowań. Ma to za zadanie wypracować u pacjenta samoświadomość i kontrolę zachowań, co pozwoli unikać negatywnych i utrudniających życie zachowań związanych z zaburzeniami, zapobiegać ich nawrotom i dzięki temu – znacznie poprawić jakość życia pacjenta. Znając mechanizmy działania – można im skutecznie zapobiegać. 

Komu pomoże terapia CBT?

Techniki wykorzystywane w terapii poznawczo-behawioralnej są skuteczne przy takich zaburzeniach, jak:

• całościowe zaburzenia rozwoju,
• zaburzenia psychiczne, schizofrenia,
• zaburzenia obsesyjno-kompulsywne,
• zaburzenia odżywiania,
• lęki i fobie,
• uzależnienia,
• nadmierny stres, PTSD,
• trudności emocjonalne,
• problemy wychowawcze – praca nad zachowaniami niepożądanymi, problemami wychowawczymi oraz podnoszeniem skuteczności procesu nauczania,
• opieka nad seniorami – praca nad akceptacją ograniczeń i działaniami wynikającymi z ich wieku.

Nie istnieje jeden program terapii odpowiedni dla wszystkich osób z problemami – rodzaj działań dobierany jest indywidualnie; posiada jednak jasne metody i strategie, które pomagają pacjentom w komunikacji, uczeniu się, nawiązywaniu relacji i byciu samodzielnym: to rozwijanie zachowań pożądanych, redukowanie niepożądanych oraz utrzymanie efektów terapii.

Terapia behawioralna dzieci z autyzmem

Terapia behawioralna odnosi znaczące sukcesy przy całościowych zaburzeń rozwoju, w tym zaburzeń ze spektrum autyzmu. Oparta na zindywidualizowanym systemie motywacyjnym, jest praktyczną metodą postępowania z osobami o specjalnych potrzebach, która pomaga zdobywać im nowe umiejętności, rozwijać się i funkcjonować w środowisku społecznym w maksymalnie możliwym dla siebie stopniu. 

Kurs terapii behawioralnej

Osoby, które pragną podjąć się pracy behawioralnej z osobami, którym ta pomoc mogłaby się przydać, mogą skorzystać z różnego rodzaju szkoleń przygotowujących do prowadzenia terapii. Jest to dobry kierunek zarówno dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów, ale także dla rehabilitantów, psychologów czy pedagogów specjalnych. To również źródło wiedzy dla tych, którzy na co dzień pracują z osobami przejawiającymi trudne zachowania i chcą pogłębić swoją wiedzę na temat pracy z osobami ze spektrum autyzmu, Zespołem Aspergera lub innymi problemami – w tym rodzice dzieci z zaburzeniami rozwojowymi, zachowania oraz z trudnościami związanymi z nauką i funkcjonowaniem w szkole.

Zadaniem kursu jest wyposażenie słuchaczy w praktyczne umiejętności, wiedzę i kompetencje z zakresu:

• teoretycznych podstaw stosowanej analizy zachowania (SAZ),
• stosowania analizy zachowania w edukacji,
• technik terapii behawioralnej,
• zachowań trudnych w oparciu o SAZ,
• diagnozy, terapii i zagadnień etycznych w pracy z dziećmi z autyzmem,
• konstruowania programów edukacyjno-terapeutycznych,
• umiejętności społecznych.

W trakcie terapii poznawczo-behawioralnej ogromne znaczenie ma stworzenie relacji, która jest szczera, oparta na zaufaniu, empatii oraz ciepła. W przypadku tego typu oddziaływania ogromne znaczenie ma otwartość pacjenta na zmiany oraz chęć stworzenia partnerskiej relacji z terapeutą. Ważnym elementem CBT jest też edukacja, czyli wyjaśnienie pacjentowi natury jego zaburzenia, objawów, przyczyn i sposobów leczenia. Ważne więc jest nie tylko odpowiednie przygotowanie, ale i cechy charakteru terapeuty.