Trudności w koncentracji, opóźniony rozwój mowy, a może problemy z nawiązywaniem relacji rówieśniczych? To tylko niektóre z objawów, które mogą sygnalizować zaburzenia rozwojowe. Coraz częściej nauczyciele i pedagodzy stają przed wyzwaniem pracy z dziećmi posiadającymi konkretne diagnozy – od spektrum autyzmu po ADHD czy zaburzenia koordynacji ruchowej. Czym właściwie są, jak rozpoznawać ich przejawy oraz w jaki sposób reagować, aby uczniowie czuli odpowiednie wsparcie? W tym artykule znajdziesz najważniejsze informacje, które pomogą Ci lepiej zrozumieć uczniów i adekwatnie reagować w codziennej praktyce dydaktyczno-wychowawczej.
Zaburzenia rozwojowe – definicja i podstawowe informacje
Istnieje wiele grup trudności pojawiających się we wczesnym dzieciństwie, które mogą mieć charakter przejściowy bądź trwały, a jedną z nich są zaburzenia rozwojowe. Definicja wskazuje, że jest to dezintegracja funkcjonowania występująca w sferze poznawczej, społecznej, emocjonalnej lub behawioralnej, która występuje w okresie wczesnego dzieciństwa.
Ważne jest rozróżnienie między „zaburzeniem” a „opóźnieniem” rozwoju. Opóźnienie oznacza wolniejsze tempo osiągania kamieni milowych rozwojowych, ale z zachowaniem typowego ich przebiegu. Zaburzenie natomiast wskazuje na jakościowe różnice w rozwoju, które mogą wymagać specjalistycznej interwencji.
Zaburzenia rozwojowe w klasyfikacjach diagnostycznych
W klasyfikacjach diagnostycznych każde zaburzenie rozwojowe jest szczegółowo opisane. Przykładowo ICD-10 opracowana przez Światową Organizację Zdrowia, klasyfikuje je w grupie F80–F89, obejmując m.in. specyficzne zaburzenia rozwoju mowy, języka, umiejętności szkolnych oraz całościowe zaburzenia rozwojowe, takie jak autyzm dziecięcy czy zespół Aspergera. DSM-5 wprowadza kategorię „zaburzeń neurorozwojowych”, do której zalicza m.in. zaburzenia ze spektrum autyzmu, ADHD czy specyficzne zaburzenia uczenia się.
Aktualnie trwają prace nad dostosowaniem nowej klasyfikacji ICD-11 do polskich przepisów. Według danych przekazanych przez Ministerstwo Zdrowia ma to nastąpić do 2027 roku, dlatego warto śledzić ewentualne zmiany w kontekście zaburzeń rozwojowych.
Często diagnozowane zaburzenie rozwojowe – autyzm i spektrum autyzmu
Autyzm i spektrum autyzmu (ASD) to zaburzenia neurorozwojowe, które obejmują szeroki zakres objawów i stopni nasilenia, w tym m.in.:
- trudności w komunikacji – dzieci ze spektrum mogą mieć opóźnioną mowę, mówić w sposób nienaturalny lub całkowicie jej unikać;
- problemy w relacjach społecznych – objawiają się trudnością w nawiązywaniu kontaktów, rozumieniu emocji innych osób czy pracy w grupie;
- schematyczne zachowania – typowe są rytuały, przywiązanie do rutyny oraz nietypowe zainteresowania;
- znaczenie wczesnej diagnozy – im szybciej zostanie rozpoznany autyzm, tym skuteczniej można wdrożyć wsparcie i edukację dostosowaną do potrzeb dziecka;
- zróżnicowany poziom funkcjonowania – niektóre dzieci wymagają stałej opieki i terapii, inne radzą sobie dobrze przy niewielkim wsparciu.
Spektrum oznacza, że każde dziecko może funkcjonować inaczej – od potrzebującego intensywnego wsparcia, po osobę względnie samodzielną. Dobrze dopasowane działania edukacyjne i wychowawcze mogą znacząco poprawić jakość życia uczniów z ASD.
Zespół Aspergera (obecnie część ASD)
Zespół Aspergera, obecnie klasyfikowany jako część spektrum autyzmu (ASD), to zaburzenie neurorozwojowe charakteryzujące się przeciętnym lub wysokim poziomem inteligencji przy jednoczesnych trudnościach w obszarze relacji społecznych. Uczniowie z ZA często mają ogromną wiedzę w wąskich dziedzinach, bywają postrzegani jako zamknięci w sobie lub nadmiernie skupieni na szczegółach, co wpływa na ich funkcjonowanie w klasie – mogą być zarówno cichymi obserwatorami, jak i bardzo aktywnymi uczestnikami dyskusji, jeśli temat ich szczególnie interesuje.
Wspieranie rozwoju społeczno-emocjonalnego uczniów z ZA wymaga:
- budowania bezpiecznego środowiska – przewidywalność i jasne zasady pomagają im poczuć się pewniej;
- nauki komunikacji społecznej – warto wdrażać treningi umiejętności społecznych i pracować na konkretnych sytuacjach z życia klasy;
- rozwijania empatii i autorefleksji – pomocne są indywidualne rozmowy i praca na emocjach, np. poprzez bajkoterapię czy filmy edukacyjne;
- uwzględnienia ich pasji w działaniach edukacyjnych – wykorzystanie ich zainteresowań pozwala budować motywację i zaangażowanie.
Zindywidualizowane wsparcie pozwala uczniom z ZA nie tylko lepiej funkcjonować w grupie, ale również rozwijać swój potencjał bez poczucia wykluczenia.
Zaburzenie rozwojowe stwarzające problemy w codziennym życiu, czyli kilka słów o ADHD
ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, to jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neurorozwojowych u dzieci. Objawia się trudnościami z koncentracją, impulsywnością oraz nadmierną aktywnością ruchową.
Wyróżnia się trzy typy ADHD: nadruchliwy (z dominującą impulsywnością i aktywnością), nieuwagowy (z przewagą trudności w skupieniu uwagi) oraz mieszany (łączący cechy obu). Choć często mylnie uważa się, że dzieci z ADHD są po prostu „niegrzeczne” lub „leniwe”, w rzeczywistości ich zachowania wynikają z zaburzeń regulacji uwagi i emocji.
Aby skutecznie wspierać dziecko z ADHD w klasie, warto:
- wprowadzić jasną strukturę dnia – rutyna i przewidywalność pomagają ograniczyć impulsywne zachowania;
- stosować krótkie i konkretne polecenia – dzieci z ADHD łatwiej koncentrują się na prostych, jednoznacznych komunikatach;
- dawać możliwość ruchu – nawet krótkie przerwy ruchowe pomagają zredukować napięcie i poprawić koncentrację;
- wzmacniać pozytywne zachowania – pochwały i nagrody za konkretne działania zwiększają motywację do współpracy;
- dostosować tempo pracy i oceny – indywidualne podejście pozwala uniknąć frustracji i budować poczucie sprawczości.
Zrozumienie specyfiki ADHD i wdrożenie odpowiednich strategii może znacznie poprawić funkcjonowanie dziecka w środowisku szkolnym i wspierać jego rozwój emocjonalny oraz edukacyjny.
Na co zwrócić uwagę przy niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim?
Zaburzeniem rozwojowym charakteryzującym się obniżonym poziomem funkcjonowania intelektualnego, mieszczącym się zazwyczaj w zakresie IQ 50–69, jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim. Diagnoza opiera się nie tylko na wynikach testów inteligencji, ale także na obserwacji trudności w zakresie funkcjonowania społecznego, emocjonalnego i edukacyjnego. Uczniowie z lekką niepełnosprawnością intelektualną uczą się wolniej i wymagają więcej czasu na opanowanie materiału, jednak przy odpowiednim wsparciu są w stanie skutecznie nabywać nowe umiejętności. Ich rozwój edukacyjny i społeczny można wspierać poprzez indywidualizację wymagań, częste powtórzenia i pozytywne wzmocnienie w codziennej pracy dydaktycznej.
Specyficzne trudności w uczeniu się – co warto wiedzieć?
Zaburzenia rozwojowe to dość obszerny temat, szczególnie w kontekście problemów, z jakimi mogą borykać się uczniowie na etapie wczesnoszkolnym. Dysleksja, dysgrafia, dysortografia czy dyskalkulia należą do grupy specyficznych trudności w uczeniu się, które pojawiają się u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym, jednak wymagają wsparcia – zarówno w środowisku domowym, jak i szkolnym. Odpowiednio rozpoznane i zrozumiane, nie muszą przeszkadzać w osiąganiu edukacyjnych sukcesów.
Dysleksja
Dysleksja to trudność w opanowaniu umiejętności czytania, objawiająca się m.in. wolnym tempem czytania, pomijaniem liter, gubieniem wierszy i problemami ze zrozumieniem tekstu. Dzieci z dysleksją często potrzebują więcej czasu na przyswajanie treści pisanych i wymagają dostosowania materiałów dydaktycznych.
Dysgrafia
Dysgrafia to trudność w zakresie pisania, głównie dotycząca estetyki i czytelności pisma. Uczeń z dysgrafią może mieć problemy z trzymaniem długopisu oraz planowaniem graficznym liter i wyrazów, a także zmagać się z napięciem mięśniowym ręki.
Dysortografia
Dysortografia to trudności z poprawną pisownią mimo znajomości zasad ortograficznych. Dziecko z tym zaburzeniem popełnia błędy ortograficzne, szczególnie w dyktandach i ma trudności z zapamiętywaniem pisowni wyrazów.
Dyskalkulia
Dyskalkulia to trudność w zakresie uczenia się matematyki, zwłaszcza w zrozumieniu pojęć liczbowych, operacji arytmetycznych, czasu, miar czy geometrii. Dzieci z dyskalkulią często mają trudności z wykonywaniem działań na liczbach i rozwiązywaniem zadań tekstowych.
Wskazówki do pracy dydaktycznej z uczniem z opinią z poradni
Praca z uczniem posiadającym opinię o specyficznych trudnościach w uczeniu się powinna uwzględniać indywidualne tempo pracy, częstsze przerwy oraz alternatywne formy sprawdzania wiedzy. Kluczowe jest także unikanie oceniania jedynie na podstawie poprawności zapisu i uwzględnianie wkładu pracy ucznia.
Znaczenie metody multisensorycznej i indywidualizacji tempa pracy
Wykorzystanie metody multisensorycznej, czyli angażującej wzrok, słuch, ruch i dotyk, wspiera proces uczenia się u dzieci z trudnościami. Indywidualizacja tempa pracy pozwala uniknąć frustracji i wzmacnia poczucie sprawczości, co pozytywnie wpływa na motywację i rozwój kompetencji szkolnych.
Zaburzenia lękowe i emocjonalne u dzieci – jak je rozpoznać i wspierać?
Emocje odgrywają kluczową rolę w procesie uczenia się i funkcjonowania społecznego ucznia. Choć każde dziecko może mieć gorszy dzień, to w przypadku zaburzeń lękowych i emocjonalnych mamy do czynienia z utrzymującymi się trudnościami, które wpływają na codzienne życie dziecka i jego edukację. Współpraca nauczyciela z psychologiem szkolnym oraz rodzicami odgrywa tu istotną rolę.
Co powinno zainteresować każdego pedagoga? Przede wszystkim:
- wycofanie i unikanie kontaktów – dzieci mogą unikać rówieśników, czuć się niekomfortowo w grupie, niechętnie uczestniczyć w zajęciach;
- płaczliwość i wahania nastroju – nadmierna wrażliwość emocjonalna, trudności z regulacją emocji i nagłe zmiany zachowania mogą być sygnałem zaburzeń;
- zachowania agresywne – impulsywność i wybuchy złości bywają reakcją obronną na stres, lęk lub brak umiejętności wyrażania emocji;
- fobie szkolne i lęki separacyjne – niechęć do szkoły, bóle brzucha, płacz przy rozstaniu z opiekunem mogą świadczyć o problemach natury lękowej.
Szybka reakcja i wspólne działanie mogą znacząco poprawić funkcjonowanie dziecka i jego dobrostan psychiczny.
Co powinien wiedzieć i robić nauczyciel?
Nauczyciel odgrywa kluczową rolę w rozpoznawaniu i wspieraniu uczniów z trudnościami rozwojowymi. Uważna obserwacja zachowania i postępów ucznia to pierwszy krok, który może zapoczątkować właściwą diagnozę i pomoc. Ważne jest systematyczne prowadzenie dokumentacji, która pozwala śledzić zmiany i potrzeby dziecka. Niezbędna jest również współpraca z zespołem wspomagającym – pedagogiem, psychologiem, terapeutą i rodzicami. W codziennej pracy z dzieckiem ogromne znaczenie mają empatia, elastyczność w podejściu oraz pozytywne wzmacnianie, które pomagają budować bezpieczne i wspierające środowisko edukacyjne.
Na naszym blogu znajdziesz również informacje na temat tego, jak ważne jest dopasowanie odpowiedniej terapii, gdy występują zaburzenia rozwojowe u dzieci.
Wiedza i umiejętności to podstawa – zdobędziesz je razem z nami realizując kurs z pedagogiki specjalnej
Rolą nauczyciela nie jest stawianie diagnoz – to zadanie specjalistów. Jednak to właśnie nauczyciel, spędzając z dzieckiem wiele czasu, ma możliwość zauważyć pierwsze sygnały trudności i odpowiednio zareagować, by stworzyć uczniowi warunki do rozwoju. Aby robić to świadomie i skutecznie, warto zdobyć rzetelną wiedzę i praktyczne umiejętności z tego obszaru.
Pedagogika specjalna – kursy online są doskonałą okazją do pogłębienia kompetencji i przygotowania się do pracy z dziećmi o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych. Jeśli temat zaburzeń rozwojowych jest Ci bliski – edukacja w tym kierunku może być kolejnym, ważnym krokiem w Twojej pracy zawodowej.
